Ἡ Μητρότης τῆς Παναγίας
Μαρία, τὸ Μυστικὸν Ῥόδον τοῦ Θεοῦ
Ἡ ταπεινότητα ὡς ἀρετὴ ἔλκει τὴν Θεία Χάρη, διότι ὁ Θεὸς ἀγαπᾷ τὴν ταπεινότητα τῆς καρδίας, καὶ δίδει ὁ Ἴδιος τὸ παράδειγμα λέγοντας: «Πρᾷος εἰμι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ»[1]. Ἡ Παναγία ὑπῆρξε πολὺ ταπεινὴ στὴ διάρκεια τοῦ βίου Της. Ἦταν πάντοτε «ἡ δούλη Κυρίου»[2]. Κάποτε, ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστὸς εἶπε στὴν Ἁγία Βριγίττα ὅτι «ἡ ταπεινότητα ὀνομάζεται Μαρία». Πράγματι, ἡ ταπεινότητα τῆς Παναγίας ἦταν τόσο μεγάλη ὥστε ὁ Θεὸς νὰ τὴν προορίσει γιὰ Μητέρα Του καὶ νὰ τῆς ἀπευθύνει διὰ τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριὴλ τὸ «χαῖρε κεχαριτωμένη». Ἡ ταπείνωσή Της ἦταν τόσο βαθειά, ποὺ ἡ μόνη ἐπιθυμία Της ἦταν νὰ μείνει ἀφανής, ὥστε μόνο ὁ Θεὸς νὰ Τὴν γνωρίζει. Κι ὁ Θεὸς εὐαρεστήθηκε νὰ Τὴν καλύψει μὲ μυστικότητα στὴ ζωή Της. Ἀκόμα κι αὐτοὶ οἱ ἄγγελοι, συχνὰ ἀναρωτιόντουσαν μεταξύ τους: «Ποιά εἶναι Αὐτὴ ποὺ προβάλλει σὰν τὴν αὐγή;»[3]. Αὐγή, εἶναι πράγματι ἡ Μαρία. Εἶναι ἡ «Αὐγή» ποὺ προηγεῖται καὶ φανερώνει τὸν «Ἥλιον τῆς Δικαιοσύνης», τὸν Ἰησοῦ Χριστό. Ὅλη ἡ δόξα ποὺ ἄφθονα ἀποδίδουν στὴ Μαρία ὁ Οὐρανὸς καὶ ἡ Γῆ, μοιάζει νὰ μὴν εἶναι τίποτα, συγκρινόμενη μ’ ἐκείνη ποὺ δέχεται ἔσωθεν ἀπὸ τὸν Πλάστη, καὶ ποὺ δὲν εἶναι καθόλου γνωστὴ στὰ μικρὰ θνητὰ πλάσματα, διότι δὲν μποροῦν νὰ εἰσχωρήσουν στὸ ἀπόκρυφο τῶν ἀποκρύφων τοῦ Βασιλέως. Θὰ πρέπει νὰ ὁμολογήσουμε μαζὶ μὲ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα ὅτι, «πᾶσα ἡ δόξα τῆς θυγατρὸς τοῦ βασιλέως ἔσωθεν»[4].
Ἡ Μαρία εἶναι «ὁ Παράδεισος τοῦ Θεοῦ», ὁ ἄφατος κόσμος Του. Ὁ Θεὸς ἔκανε ἕναν κόσμο γιὰ τὸν ἄνθρωπο-ὁδοιπόρο: εἶναι αὐτὸς ποὺ ζοῦμε. Ἔκανε κι ἕναν κόσμο γιὰ τὸν ἐξαγνισμένο ἄνθρωπο: τὸν Παράδεισο. Ἔκανε ὅμως κι ἕναν ἄλλον κόσμο, γιὰ τὸν Ἑαυτό Του, στὸν ὁποῖο ἔδωσε τὸ ὄνομα «Μαρία». Ἕναν κόσμο ἄγνωστο, σχεδὸν σὲ ὅλους τοὺς θνητοὺς ἐδῶ κάτω, κι ἀκατανόητο γιὰ ὅλους τοὺς Ἀγγέλους καὶ τοὺς Ἁγίους ψηλὰ στὸν Οὐρανό· οἱ ὁποῖοι, βλέποντας μὲ θαυμασμὸ τὸν Θεὸ ἐντὸς τοῦ κόσμου Του, δηλαδὴ τὴν Μαρία, ἀναφωνοῦν νυχθημερόν: Ἅγιος! Ἅγιος! Ἅγιος!
Ἐν χορῷ οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὀνομάζουν τὴν Μαρία «Ἱερουσαλήμ» καὶ «Ἐκκλησία». Σύμφωνα μὲ τοὺς Πατέρες, ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος εἶναι «τὸ ὄρος ὃ εὐδόκησεν ὁ Θεὸς κατοικεῖν ἐν αὐτῷ»[5]. Στὰ Παρθενικὰ σπλάγχνα Της, εὐδόκησε ὁ Θεὸς νὰ κατοικήσει καὶ νὰ λάβει τὴν ἀνθρώπινη φύση. Αὐτὴ εἶναι ἡ ἔμψυχος «Ἱερουσαλήμ». Αὐτὴ εἶναι τὸ «Ὄρος» ἀπὸ τὸ ὁποῖο κόπηκε Πέτρα χωρὶς νὰ τὸ ἀγγίξει κανένα χέρι[6]. Ἐπειδὴ ἀπὸ τὴν Ἄμωμη σάρκα τῆς Μαρίας γεννήθηκε ἡ Μυστικὴ Πέτρα, «ἡ δὲ πέτρα ἦν ὁ Χριστὸς»[7]. Ἡ Μαρία εἶναι ἡ ἔμψυχος Κιβωτὸς τῆς Διαθήκης, διότι βάσταξε στὰ σπλάγχνα Της τὸν Θεό-Λόγο. Ἡ Ἄσπιλη Καρδία τῆς Μαρίας εἶναι οἱ «σάρκινες πλάκες»[8] πάνω στὶς ὁποῖες ἔχει ἀνεξίτηλα χαραχθεῖ τὸ Ἅγιο Εὐαγγέλιο τοῦ Χριστοῦ[9].
Ὁ Ἅγιος Ἐφραὶμ ὁ Σῦρος γράφει: «Καλοῦμε ἐπίσης τὴν Ἐκκλησία μὲ τὸ ὄνομα Μαρία». Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς 3ης Οἰκουμενικῆς Συνόδου τῆς Ἐφέσσου, ὁ Ἅγιος Κύριλλος[10] Ἀλεξανδρείας ἐπαναλαμβάνει μὲ τὸν πλέον ἐπίσημο τρόπο τὰ λόγια τοῦ Ἁγίου Ἐφραίμ, λέγοντας: «Ἂς προσκυνήσομε [...] τὴν ἀδιαίρετη Τριάδα [...] Ἂς δοξολογήσομε τὴν Ἀειπάρθενο Μαρία, δηλαδὴ τὴν Ἐκκλησία!»[11]
Μακαρία εἶναι ἐκείνη ἡ ψυχή, ἐδῶ κάτω στὸν κόσμο τοῦτο, στὴν ὁποία τὸ Ἅγιο Πνεῦμα ἀποκαλύπτει τὸ Μυστικὸ τῆς Μαρίας. Μακαρία εἶναι ἐκείνη ἡ ψυχὴ στὴν ὁποία τὸ Ἅγιο Πνεῦμα ἀνοίγει αὐτὸν τὸν «κεκλεισμένον κῆπον»[12] γιὰ νὰ εἰσέλθει, ὥστε ν’ ἀντλήσει καὶ νὰ πιεῖ ἀπὸ τὰ Ζωντανὰ Νερὰ τῆς Χάρης, ἀπὸ τὴν «ἐσφραγισμένη πηγὴ»[13], τὴ Ζωοδόχο Πηγή, τὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο Μαρία, τὸ «Μυστικὸν Ρόδον τοῦ Θεοῦ».
Μαρία, ἡ Μητέρα τοῦ Θεοῦ
Ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς εἶναι ὁ Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ Πατρός, μὲ τὴν ἀνερμήνευτη κι αἰώνια γέννησή Του: «Κύριος εἶπε πρὸς με· υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγέννηκά σε»[14].
Ο Ιησούς Χριστός είναι Θεός, συνάναρχος με τον Θεό Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα, και δι’ Αυτού δημιουργήθηκαν τα πάντα: «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, καὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος. Οὗτος ἦν ἐν ἀρχῇ πρὸς τὸν Θεόν. Πάντα δι' αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἓν ὃ γέγονεν»[15].
Γενόμενος Άνθρωπος, ο Ιησούς Χριστός δεν έπαψε να είναι Θεός: «Τοσοῦτον χρόνον μεθ' ὑμῶν εἰμι, καὶ οὐκ ἔγνωκάς με, Φίλιππε; Ὁ ἑωρακὼς ἐμὲ ἑώρακε τὸν πατέρα· καὶ πῶς σὺ λέγεις, δεῖξον ἡμῖν τὸν πατέρα; Οὐ πιστεύεις ὅτι ἐγὼ ἐν τῷ πατρὶ καὶ ὁ πατὴρ ἐν ἐμοί ἐστι;»[16].
Ἀφοῦ λοιπὸν ὁ Ἐνσαρκωθεῖς Υἱὸς τοῦ Θεοῦ δὲν ἔπαψε νὰ εἶναι Θεός, ἡ Μητέρα Του, ἡ Μαρία, εἶναι Μητέρα τοῦ Θεοῦ. Τὸ Ἅγιο Πνεῦμα, διὰ τοῦ στόματος τῆς Ἁγίας Ἐλισάβετ, Τὴν ὀνομάζει Μητέρα τοῦ Κυρίου: «Καὶ ἐπλήσθη Πνεύματος Ἁγίου ἡ Ἐλισάβετ καὶ ἀνεφώνησε φωνῇ μεγάλῃ καὶ εἶπεν· εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξὶ καὶ εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου. Καὶ πόθεν μοι τοῦτο ἵνα ἔλθῃ ἡ μήτηρ τοῦ Κυρίου μου πρός με;»[17].
Ὁρισμένοι, μὴ δεχόμενοι τὴν προσωνυμία «Θεοτόκος» γιὰ τὴ Μαρία, ἐπιχειρηματολογοῦν λέγοντας ὅτι ἡ προσωνυμία αὐτὴ εἶναι ἐφεύρεση τάχα τῆς 3ης Οἰκουμενικῆς Συνόδου τῆς Ἐφέσου (430 μ.Χ.), κι ὅτι πιὸ πρὶν ἡ Ἐκκλησία καὶ οἱ Πατέρες δὲν ὀνόμαζαν ποτὲ ἔτσι τὴν Παρθένο. Τί νὰ ποῦμε; Ἂς ξαναδιαβάσουν τοὺς Πατέρες καὶ τὴν Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία! Σὲ πολλοὺς ἀρχαίους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μποροῦμε νὰ βροῦμε γραπτὲς μαρτυρίες γιὰ τὴ χρήση τοῦ ἐπιθέτου «Θεοτόκος». Ἐδῶ, θὰ περιοριστοῦμε σὲ τέσσερα παραδείγματα:
α) Περίπου 197 ἔτη μετὰ τὴν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου, δηλαδὴ στὰ 230 μ.Χ., βρίσκουμε τὴν πιὸ παλαιὰ ἀναφορὰ τῆς προσωνυμίας «Θεοτόκος». Ὁ Ὠριγένης (γεν. τὸ 186), ἑρμηνεύοντας τὸ 33ο ἐδάφιο τοῦ 22ου κεφαλαίου τοῦ Δευτερονομίου, γράφει: «Τὴν ἤδη μεμνηστευμένην γυναῖκα καλεῖ· οὕτω καὶ ἐπὶ τοῦ Ἰωσήφ καὶ τῆς Θεοτόκου ἐλέχθη».
β) Ὁ Διονύσιος Ἀλεξανδρείας, στὰ 250 μ.Χ., ἀπευθυνόμενος πρὸς τὸν Παῦλο τὸν Σαμοσατέα, γράφει γιὰ τὸν Χριστό, «Τὸν σαρκωθέντα ἐκ τῆς Ἁγίας Παρθένου καὶ Θεοτόκου Μαρίας».
γ) Ο Γρηγόριος Νεοκαισαρίας, στὰ 275 μ.Χ., γράφει γιὰ τὴν Μαρία: «Ταύτης οὖν τῆς προφητείας τὴν ᾠδὴν ἡ Ἁγία Θεοτόκος ἀνέπεμπε λέγουσα, Μεγαλύνει...».
δ) Ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, στὰ 370 μ.Χ., γράφει στὸν 51ο λόγο του, «εἴ τις οὐ Θεοτόκον τὴν Μαρίαν ὑπολαμβάνει, χωρίς ἐστι τῆς Θεότητος». Ἐπίσης, σ’ ἄλλο σημεῖο ἀναφέρει: «Ποῦ γὰρ ἐν τοῖς σοῖς ἔγνως Θεοτόκον παρθένον;»[18]. Παρομοίως και στον 35ο λόγο του, ονομάζει τη Μαρία «Θεοτόκον παρθένον».
Βλέπουμε λοιπόν, ὅτι ἡ ὀνομασία «Θεοτόκος» γιὰ τὴ Μαρία, χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία ἤδη ἀπὸ τὸν 2ο αἰώνα μ.Χ., προερχόμενη ἀπὸ τὴν Ἀποστολικὴ Παράδοση, καὶ ὁμολογούμενη ἀπ’ ὅλους τοὺς χριστιανούς. Ἔξοχη μαρτυρία γιὰ τὸ γεγονὸς αὐτὸ μᾶς ἄφησε ὁ πολέμιος τῆς Ἐκκλησίας, ὁ Ἰουλιανὸς ὁ Παραβάτης, ποὺ μαινόμενος κατὰ τῶν χριστιανῶν, ἔλεγε: «Θεοτόκον δὲ ὑμεῖς οὐ παύσεσθε τὴν Μαρίαν καλοῦντες»![19]
Μαρία, ἡ Μητέρα τῶν Χριστιανῶν
Ὅπως στὴ βιολογικὴ γέννηση ὑπάρχει ἕνας πατέρας, ἔτσι καὶ στὴν ὑπερφυσικὴ καὶ πνευματικὴ γέννηση ὑπάρχει ἕνας Πατέρας, ποὺ εἶναι ὁ Θεός: «Ὅσοι γὰρ Πνεύματι Θεοῦ ἄγονται, οὗτοί εἰσιν υἱοὶ Θεοῦ. Οὐ γὰρ ἐλάβετε Πνεῦμα δουλείας πάλιν εἰς φόβον, ἀλλ’ ἐλάβετε Πνεῦμα υἱοθεσίας, ἐν ᾧ κράζομεν· ἀββᾶ ὁ πατήρ. Αὐτὸ τὸ Πνεῦμα συμμαρτυρεῖ τῷ πνεύματι ἡμῶν ὅτι ἐσμὲν τέκνα Θεοῦ»[20].
Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο, ὅπως στὴν βιολογικὴ γέννηση ὑπάρχει μία μητέρα, ἔτσι καὶ στὴν ὑπερφυσικὴ καὶ πνευματικὴ γέννηση ὑπάρχει μία Μητέρα, ποὺ εἶναι ἡ Μαρία. Ἡ Ἁγία Γραφὴ Τὴν ὀνομάζει ὄχι μόνον «Μητέρα τοῦ Κυρίου», ἀλλὰ καὶ Μητέρα ὅλων ὅσοι τηροῦν τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ καὶ δίνουν μαρτυρία γιὰ τὸν Υἱό Της, τὸν Ἰησοῦ Χριστό, δηλαδὴ Μητέρα ὅλων τῶν Χριστιανῶν: «Καὶ ὠργίσθη ὁ δράκων[21] ἐπὶ τῇ γυναικί[22], καὶ ἀπῆλθε ποιῆσαι πόλεμον μετὰ τῶν λοιπῶν τοῦ σπέρματος αὐτῆς, τῶν τηρούντων τὰς ἐντολὰς τοῦ Θεοῦ καὶ ἐχόντων τὴν μαρτυρίαν Ιησοῦ»[23].
Ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστός, πάσχων ἐπάνω στὸν Σταυρό, εἶπε στὸν ἀγαπημένο Μαθητή Του, τὸν Ἅγιο Εὐαγγελιστὴ Ἰωάννη, «ἴδε ἡ μήτηρ σου»[24]. Τὰ λόγια αὐτὰ τοῦ Ἰησοῦ, αὐτὴ ἡ πράξη υἱοθεσίας, δὲν εἶναι ὑπὸ μορφὴν παρακλήσεως, ἀλλὰ εἶναι μία παραγγελία. Δὲν εἶναι λοιπὸν ὁ «ἀγαπημένος»[25] μαθητὴς ποὺ κάνει μία χάρη στὸν θνήσκοντα Διδάσκαλό του, ἀλλὰ εἶναι ὁ Διδάσκαλος ποὺ κάνει μία χάρη στὸν μαθητή Του. Ποιά χάρη; Μὲ τὸ νὰ γίνει ὁ μαθητής «πνευματικὸ τέκνο τῆς Μαρίας», γίνεται καί «πνευματικὸς ἀδελφὸς τοῦ Μονογενοῦς Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ» καὶ συνεπῶς, «πνευματικὸ τέκνο τοῦ Θεοῦ»[26]. Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης, ἐκείνη τὴ στιγμή, ἀντιπροσώπευε ὅλους τοὺς Χριστιανούς: Ὁ Χριστὸς ἔδωσε τὴ Μητέρα Του γιὰ νὰ γίνει ἡ Μητέρα τῶν Χριστιανῶν.
Μήπως ὁ Ἰησοῦς, ὁ Ὁποῖος ἦταν «ὑπάκουος στὴ Μητέρα Του»[27], δὲν εἶναι ὁ πρωτότοκος ἀδελφός μας, καὶ μήπως ἐμεῖς δὲν εἴμεθα προορισμένοι νὰ γίνουμε σύμμορφοι τῆς εἰκόνας Του; Γράφει ὁ Ἅγιος Παῦλος: «Ὅτι οὓς προέγνω, καὶ προώρισε συμμόρφους τῆς εἰκόνος τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, εἰς τὸ εἶναι αὐτὸν πρωτότοκον ἐν πολλοῖς ἀδελφοῖς»[28]. Πῶς μπορεῖ ὁ ἄνθρωπος νὰ γίνει «σύμμορφος» τῆς εἰκόνας τοῦ Ἰησοῦ, τοῦ Υἱοῦ τῆς Μαρίας, ἐὰν δὲν «γεννηθεῖ» ἀπὸ τὴν Παρθένο Μαρία, ὅπως Ἐκεῖνος; Ὁ Ἱερὸς Αὐγουστίνος λέγει ὅτι ὅλοι οἱ ἐκλεκτοί, γιὰ νὰ εἶναι σύμμορφοι στὴν εἰκόνα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, σ’ αὐτὸν τὸν κόσμο πρέπει νὰ εἶναι κρυμμένοι μέσα στοὺς κόλπους τῆς Παναγίας, ὅπου φυλάσσονται, διατρέφονται, συντηροῦνται καὶ αὐξάνουν ἀπὸ Αὐτὴν τὴν καλὴ Μητέρα, μέχρις ὅτου τοὺς γεννήσει στὴ δόξα, μετὰ τὸν θάνατο· ποὺ εἶναι, θὰ λέγαμε, ἡ πραγματικὴ ἡμέρα τῆς γέννησής τους, ὅπως ἀποκαλεῖ ἡ Ἐκκλησία τὸν θάνατο τῶν δικαίων. Γι’ αὐτὸ καὶ στὴ Μαρία μποροῦν νὰ ἐφαρμοσθοῦν πλήρως καὶ πραγματικὰ τὰ λόγια του Ἁγίου Παύλου: «Παιδιά μου, γιὰ ἐσᾶς πάλι δοκιμάζω πόνους γέννας, μέχρις ὅτου διαμορφωθεῖ μέσα σας ὁ Χριστός»[29]. Ἔτσι λοιπόν, ὅποιος δὲν ἔχει τὴ Μαρία γιὰ Μητέρα, δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι «ἀγαπημένος μαθητής» τοῦ Ἰησοῦ, δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι «ἀδελφός» του Ἰησοῦ, δὲν μπορεῖ νὰ ἔχει τὸν Θεὸ γιὰ Πατέρα.
Ματθ. 11:29.
Λουκ. 1:38.
ᾎσμα 6:10.
Ψαλμ. 44:14.
Ψαλμ. 67, 17.
Δαν. 2:34.
Α΄ Κορ. 10:4.
βλ. Β΄ Κορ. 3:3.
«Καὶ ἡ μήτηρ αὐτοῦ διετήρει πάντα τὰ ῥήματα ταῦτα ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτῆς» (Λουκ. 2:51).
Κατὰ τὸν R. Caro, τέλη Ἰουνίου τοῦ 431 (Marian Library Studies 4 1972, pp. 269-278).
Ὁμιλία κατὰ Νεστορίου, Migne P.G. 77, 996 BC.
ᾎσμα 4:12.
ibid.
Ψαλμ. 2, 7.
Ἰωαν. 1:1-3.
Ἰωαν. 14:9-10.
Λουκ. 1:41-43.
Λόγος α΄ περὶ Υἱοῦ πρὸς Ἕλληνας.
δηλ. «Δὲν σταματᾶτε νὰ ἀποκαλεῖτε Θεοτόκο τὴ Μαρία» (Κύριλλ. κατὰ Ἰουλιανοῦ).
Ρωμ. 8:14-16.
Δηλαδὴ ὁ Διάβολος.
Δηλαδὴ τὴ Μαρία. Πρβλ. Γεν. 3:15, «καὶ ἔχθραν θήσω ἀνὰ μέσον σοῦ καὶ ἀνὰ μέσον τῆς γυναικὸς καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματός σου καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματος αὐτῆς».
«Καὶ ὀργίστηκε ὁ δράκος ἐναντίον τῆς γυναῖκας καὶ ἔφυγε γιὰ νὰ πολεμήσει ἐναντίων τῶν ὑπολοίπων παιδιῶν της, ἐκείνων ποὺ τηροῦν τὶς ἐντολὲς τοῦ Θεοῦ καὶ δίνουν μαρτυρία γιὰ τὸν Ἰησοῦ» (Ἀποκ. 12:17).
«Ἰδοὺ ἡ Μητέρα σου» (Ἰωάν. 19:27).
βλ. Ἰωαν. 19:26.
βλ. Ἰωαν. 1:12.
βλ. Λουκ. 2:51.
«Διότι ἐκείνους ποὺ προεγνώρισε (ὁ Θεός), αὐτοὺς καὶ προόρισε νὰ γίνουν σύμμορφοι πρὸς τὴν εἰκόνα τοῦ Υἱοῦ Του, ὥστε Αὐτὸς νὰ εἶναι πρωτότοκος μεταξὺ πολλῶν ἀδελφῶν» (Ρωμ. 8:29).
«Τεκνία μου, οὓς πάλιν ὠδίνω, ἄχρις οὗ μορφωθῇ Χριστὸς ἐν ὑμῖν» (Γαλ. 4:19).
